ज्योतिर्लिंग ही भारतातील भगवान शिवाला समर्पित 12 सर्वात पवित्र ठिकाणे आहेत. हिंदू धर्मात, ज्योतिर्लिंगांना भेट देणे हे मोक्ष प्राप्तीसाठी खूप महत्वाचे मानले जाते. या भव्य मंदिरांची वास्तुकला, आध्यात्मिक महत्व आणि ती ज्या ठिकाणी आहेत त्या नैसर्गिक सौंदर्य ही यात्रा अविस्मरणीय बनवतात. भारताच्या روحाला स्पर्श करणाऱ्या या धार्मिक स्थळांची यात्रा करण्यासाठी हा ब्लॉग तुमची मार्गदर्शक वाटचाल आहे.
चार धाम आणि ज्योतिर्लिंगातील फरक
बऱ्याचदा लोकांना चार धाम आणि ज्योतिर्लिंग यांचा गोंधळ होतो. दोन्ही हिंदू धर्मात खूप महत्वाच्या आहेत, परंतु त्या थोड्या वेगळ्या आहेत. चार धाम – बद्रीनाथ (Badrinath), द्वारका (Dwarka), रामेश्वर (Rameshwar) आणि पुरी (Puri) – ही चार तीर्थक्षेत्रे आहेत ज्यांना हिंदू धर्मात आयुष्यात एकदा तरी भेट द्यावी असे सांगितले जाते. दुसरीकडे, ज्योतिर्लिंग ही भगवान शिवाला समर्पित 12 विशिष्ट ठिकाणे आहेत.
12 ज्योतिर्लिंगांची स्थान आणि वैशिष्ट्ये
भारताच्या विविध भागात पसरलेली ही 12 ज्योतिर्लिंगे त्यांच्या स्थान आणि वैशिष्ट्यांसह खालीलप्रमाणे आहेत:
1. सोमनाथ (Somnath), सौराष्ट्र, गुजरात (Saurashtra, Gujarat)
- स्थान: गुजरात राज्यातील सौराष्ट्र प्रदेशात वेरावल (Veraval) शहरापासून जवळील समुद्र किनाऱ्यावर स्थित.
- वैशिष्ट्ये: भारतातील पहिले ज्योतिर्लिंग असल्याचे मानले जाते. या मंदिरावर अनेकदा हल्ले झाले आणि पुन्हा बांधले गेले.
2. मल्लिकार्जुन (Mallikarjun), श्रीशैलम (Srishailam), आंध्र प्रदेश (Andhra Pradesh)
- स्थान: आंध्र प्रदेश राज्यातील नल्लमाला (Nallamala) टेकड्यांमध्ये स्थित.
- वैशिष्ट्ये: येथे ज्योतिर्लिंग स्वरूपात भगवान शिव आणि पार्वती माता एकत्र असल्याचे मानले जाते. मंदिरापर्यंत जाण्यासाठी डोंगराची चढाई चढावी लागते.
3. महाकालेश्वर (Mahakaleshwar), उज्जैन (Ujjain), मध्य प्रदेश (Madhya Pradesh)
- स्थान: मध्य प्रदेश राज्यातील उज्जैन शहरात दक्षिण भागात स्थित.
- वैशिष्ट्ये: दक्षिणमुखी ज्योतिर्लिंग असून येथे भस्मा आरती (Bhasma Aarti) ही एक अनोखी पूजा पद्धत आहे. महाकुंभ (Mahakumbh) दरम्यान येथे मोठी यात्रा असते.
4. ओंकारेश्वर (Omkareshwar), मध्य प्रदेश (Madhya Pradesh)
- वैशिष्ट्ये: मध्य प्रदेश राज्यातील नर्मदा नदीच्या दोन बेटांवर स्थित हे ज्योतिर्लिंग ओमच्या आकाराचे असल्याचे मानले जाते. ममलेश्वर (Mamaleshwar) हे ज्योतिर्लिंग शिवाला समर्पित असून ओमकारेश्वर हे ज्योतिर्लिंग पार्वती माताला समर्पित आहे. या दोन्ही मंदिरांची यात्रा केल्याशिवाय ज्योतिर्लिंग दर्शन पूर्ण होत नाही, असे मानले जाते.
5. काशी विश्वनाथ (Kāshi Vishwanath), वाराणसी (Varanasi), उत्तर प्रदेश (Uttar Pradesh)
- वैशिष्ट्ये: हिंदू धर्मातील सर्वात पवित्र स्थळांपैकी एक मानले जाते. या मंदिरातल्या गर्भगृहात (Garbhagriha) असलेल्या ज्योतिर्लिंगाला सोन्याचा मुलाम चढवलेला आहे. येथील आरती (Aarti) आणि गंगा आरती (Ganga Aarti) प्रसिद्ध आहेत.
6. त्र्यंबकेश्वर (Trimbakeshwar), नाशिक, महाराष्ट्र (Nashik, Maharashtra)
- स्थान: महाराष्ट्र राज्यातील नाशिक जिल्ह्यातील ब्रह्मगिरी (Bramhagirt) पर्वतावर स्थित.
- वैशिष्ट्ये: येथील ज्योतिर्लिंग त्रिमुखी असून ते ब्रह्मा, विष्णू आणि शिव यांचे प्रतीक आहे. कुंभमेळा (Kumbh Mela) दरम्यान येथे मोठी यात्रा असते.
7. भीमाशंकर (Bhimashankar), पुणे, महाराष्ट्र (Pune, Maharashtra)
- स्थान: महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यातील सह्याद्रीच्या डोंगररांगेत (Sahyadri Dongar Rang) स्थित.
- वैशिष्ट्ये: भीमाशंकर ज्योतिर्लिंगाचे मंदिर जंगलात असून येथे जाण्यासाठी थोडी चढाई चढावी लागते. या मंदिराच्या आसपासील निसर्ग सौंदर्य मनमोहून टाकणारे आहे.
8. वैद्यनाथ (Vaidyanath), देवघर (Deogarh), झारखंड (Jharkhand)
- स्थान: झारखंड राज्यातील देवघर शहरात वैद्यनाथ धाम (Vaidyanath Dham) येथे स्थित.
- वैशिष्ट्ये: बाबा वैद्यनाथ मंदिर म्हणून ओळखले जाणारे हे मंदिर 12 ज्योतिर्लिंगांपैकी सर्वात उंचावर स्थित आहे. या मंदिराच्या प्रांगणात नंदी (Nandi)ची भव्य मूर्ती आहे.
9. नागोनाथ (Nagnath) (अथवा) औंधेश्वर (Aundheshwar), परळी वैजनाथ (Parli Vaijnath), बीड, महाराष्ट्र (Beed, Maharashtra)
- स्थान: महाराष्ट्र राज्यातील बीड जिल्ह्यातील परळी वैजनाथ येथे स्थित.
- वैशिष्ट्ये: या ठिकाणी दोन ज्योतिर्लिंग असल्याचे मानले जाते. मंदिराच्या मूळ गर्भगृहात असलेल्या ज्योतिर्लिंगाला नागोनाथ असे म्हणतात तर जुन्या शहरात असलेल्या औंढा येथील ज्योतिर्लिंगाला औंधेश्वर असे म्हणतात.
10. अंधका (Aundha) (वा) औंधेश्वर (Aundheshwar), हिंगोली, महाराष्ट्र (Hingoli, Maharashtra)
- वैशिष्ट्ये: (नागोनाथ या औंधेश्वर यापुढील) ज्योतिर्लिंग हे महाराष्ट्रातील हिंगोली जिल्ह्यातील औंढा नावाच्या गावी स्थित आहे. या ज्योतिर्लिंगाला औंधेश्वर असे म्हणतात. हे ज्योतिर्लिंग अतिशय प्राचीन असून तेथील शिवलिंग स्वयंभू मानले जाते. या मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे ज्योतिर्लिंग हे जमिनीच्या खाली असून त्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी काही पायऱ्या उतरून जावे लागते.
11. केदारनाथ (Kedarnath), रुद्रप्रयाग (Rudraprayag), उत्तराखंड (Uttarakhand)
- स्थान: उत्तराखंड राज्यातील रुद्रप्रयाग जिल्ह्यातील हिमालयाच्या गढात (Garh) स्थित.
- वैशिष्ट्ये: चार धाम (Char Dham) पैकी एक मानले जाणारे केदारनाथ हे ज्योतिर्लिंग हिवाळ्यात बर्फाखाली असते. उन्हाळ्यातच येथे यात्रा करता येते. केदारनाथ मंदिराची वास्तुकला आणि आसपासच्या हिमालयीन सौंदर्य अविस्मरणीय आहे.
12. रामेश्वर (Rameshwar), तमिळनाडु (Tamil Nadu)
- स्थान: तमिळनाडु राज्यातील रामेश्वर (रामेश्वरम् – Rameswaram) बेटावर स्थित.
- वैशिष्ट्ये: दक्षिण भारतातील चार धाम पैकी एक मानले जाणारे रामेश्वर हे ज्योतिर्लिंग रामेश्वर मंदिरात आहे. हे मंदिर भारतातील सर्वात मोठ्या लाँग (Lang) मंदिरांपैकी एक आहे. या मंदिरातील हजार खांबांचा (Hazār Khambhā) हॉल प्रसिद्ध आहे.
ज्योतिर्लिंग यात्रा नियोजन
इतक्या विविध ठिकाणी असलेल्या या ज्योतिर्लिंगांची यात्रा करण्यासाठी थोडे नियोजन आवश्यक आहे. पुढील ब्लॉग पोस्टमध्ये आपण ज्योतिर्लिंग यात्रा नियोजनासाठी मार्गदर्शन, प्रत्येक ठिकाणी राहण्याची सोय आणि प्रवास याबद्दल माहिती जाणून घेऊ.
